Narcyzm i nienawiść w polityce

Skłonność do nienawiści i przemocy wobec innych często kojarzy nam się z narcyzmem – cechą osobowości, dla której osiowe są skrajne skoncentrowanie na sobie, wyolbrzymione poczucie własnej wyjątkowości i nieustanne domaganie się podziwu ze strony innych. Narcystyczny, przesadnie pozytywny obraz siebie, nienasyconą potrzebę władzy i uznania często przypisujemy dyktatorom, którzy budują kapitał polityczny, stygmatyzując kolejne grupy społeczne i podżegając do nienawiści wobec nich. Polski psychiatra Andrzej Łobaczyński (2006) oparł analizę funkcjonowania takich przywódców na swoich doświadczeniach i obserwacjach z okresu okupacji hitlerowskiej i czasów stalinowskich w Polsce. Nazwał ją ponerologią, nauką o politycznych przejawach zła. Łobaczyński twierdzi, że społeczne przyzwolenie na to, aby ludzie z zaburzeniami psychicznymi, takimi jak narcyzm, przejmowali władzę, może doprowadzić do przekształcania się systemów politycznych w nacechowane okrucieństwem dyktatury.

Zaburzenia osobowości takie jak narcyzm występują w populacji stosunkowo rzadko. Sam fakt ich istnienia nie jest tu zasadniczy. Problem pojawia się wtedy, gdy osoby takie dochodzą do władzy i wykorzystują aparat oraz instytucje państwa do siania nienawiści międzygrupowej. Historyk Ian Hughes (2018) podobne przekonanie wyraził w swojej książce Zaburzone umysły. Jak niebezpieczne osobowości niszczą demokrację. Przypisuje on narcyzm przywódcom politycznym takim jak Hitler, Stalin, Mao, Pol Pot czy Donald Trump. Narcyzm przypisuje się także innym populistycznym przywódcom, którzy doszli do władzy, umiejętnie zarządzając nienawiścią międzygrupową, m.in. Erdoganowi w Turcji (Ayhan 2018), Orbánowi na Węgrzech (Bruszt 2020) czy Jarosławowi Kaczyńskiemu w Polsce (Matczak 2019).

Media i komentatorzy często przypisują narcyzm także terrorystom i sprawcom przestępstw z nienawiści, czyli przestępstw i zbrodni motywowanych uprzedzeniami. Nawet naukowcom i psychologom trudno oprzeć się tej tendencji (Bushman 2018), pomimo licznych dowodów wskazujących na to, że psychologiczne profilowanie terrorystów nie ma solidnych podstaw w wynikach badań naukowych (Kruglanski i in. 2019). Te sugerują raczej, że przestępstwa z nienawiści nie zależą od cech osobowości, lecz raczej od ideologii, przekonań i norm społecznych, którym hołdują osoby je popełniające.

Dlaczego więc obraz Narcyza, ładnego chłopca zakochanego we własnym odbiciu, tak często kojarzy nam się z postaciami tyranów, fanatyków i terrorystów? I co ważniejsze, czy narcystyczna osobowość polityków, takich jak Trump, Orbán, Erdogan czy Kaczyński, może w jakimś stopniu wyjaśnić eskalację międzygrupowej nienawiści, która towarzyszy ich rządom (BBC News 2018, Beauchamp 2019, Beckett 2019, Brown i in. 2019), wyolbrzymioną jeszcze przez groźbę pandemii COVID-19 (Golec de Zavala i in. 2020)?

Biorąc pod uwagę duże popularne i naukowe zainteresowanie narcyzmem, zaskakująco niewiele jest dowodów łączących te cechę z uprzedzeniami, terroryzmem i nienawiścią międzygrupową. Aby zrozumieć, dlaczego upieramy się, że takie powiązanie istnieje, warto przejrzeć odkrycia współczesnej nauki, które kreślą wieloaspektowy obraz narcyzmu i jego związków z przywództwem i nienawiścią w polityce.

Narcyzm przywódców

Osobowości narcystyczne domagają się dla siebie uznania i specjalnego traktowania. Samą siłą wiary w to, że te im się należą, częściej niż innym udaje im się zdobywać stanowiska kierownicze. Nie są jednak skutecznymi przywódcami. Na dłuższą metę nie odnoszą sukcesów, ponieważ częściej niż inni raczej antagonizują, niż mobilizują swoich podwładnych (Cragun i in. 2020, Grlijava i in. 2015). Ludzie o osobowości narcystycznej są egocentryczni i samolubni. Uznają tylko własne potrzeby i troszczą się jedynie o siebie. Są bezwzględni, wykorzystują i wyzyskują innych. To zaś nie idzie w parze z umiejętnością inspirowania ludzi i kierowania nimi. Takie osoby dążą do przywództwa politycznego nie dlatego, że chcą reprezentować innych. Dowody wskazują raczej, że pragną jedynie uznania i podziwu. Jeśli mogą je zdobyć bez dominowania innych, nie są specjalnie zainteresowane zdobywaniem władzy (Grapsas i in. 2019). Jednak narcyzowie rzadko czują się wystarczająco uznani i podziwiani.

Narcyzm przypisywany jest patologicznym przywódcom politycznym prawdopodobnie dlatego, że w ich przypadku często towarzyszy innym cechom. Wraz z psychopatią (czyli skłonnością do zachowań antyspołecznych) i skłonnością do cynicznego manipulowania innymi, zwaną też makiawelizmem, narcyzm tworzy tzw. ciemną triadę osobowości związaną z patologicznym dążeniem do władzy (Paulhus i in. 2002). Zatem to nie narcyzm per se charakteryzuje żądnych władzy, okrutnych dyktatorów, ale raczej narcyzm w połączeniu z patologicznym brakiem empatii i chęcią manipulowania i krzywdzenia innych. Trudno powiedzieć, która z tych cech odpowiada za dewiacyjne zachowania tyranów. Jednak nawet gdyby udało nam się wykazać związek pomiędzy bezwzględnością przywódców politycznych i ich narcystyczną osobowością, nie pomogłoby nam to wcale w wyjaśnieniu przyczyn nienawiści międzygrupowej. Indywidualny narcyzm jednej, nawet wysoko postawionej i wpływowej osoby nie może wyjaśnić ani usprawiedliwić tego, że ludzie powszechnie nienawidzą innych tylko dlatego, iż ci należą do innych grup społecznych. Założenie, że potworne zbrodnie są dokonywane przez potwornych ludzi, jest częstym błędem logicznym, który wynika ze skłonności naszych umysłów do stosowania uproszczonych, heurystycznych wyjaśnień. Przekonanie, że źli ludzie robią złe rzeczy, tragiczne wydarzenia mają pojedyncze przyczyny, a za okrucieństwa popełnione przez wielu można winić jedną osobę, sprawia, że czujemy się bezpieczniej w niepewnym świecie. Tymczasem wyjaśnianie eskalacji nienawiści międzygrupowej cechami osobowości lub zaburzeniami pojedynczych przywódców politycznych nie jest logiczne i nie znajduje poparcia w dowodach. Dyktatury oparte na zarządzaniu nienawiścią wymagają ogromnej koordynacji społecznej, której nie można przypisać cechom ani działaniom jednej osoby. W jaki sposób zatem narcyzm, indywidualna cecha osobowości, może być uwikłany w taki społeczny proces? Zachowaniem i emocjami grup zarządza się za pomocą ideologii. Pewnych odpowiedzi można zatem poszukiwać w najnowszych badaniach, które ujawniają wieloaspektowy charakter narcyzmu i jego bezpośredni związek z konserwatyzmem politycznym.

Wiele twarzy Narcyza

W literaturze i sztuce Narcyz przedstawiany jest najczęściej jako młody mężczyzna kontemplujący swoje odbicie w wodzie, nieświadomy niczego wokół siebie, skoncentrowany na podziwianiu własnego oblicza. Psychoanalitycy wykorzystali ten obraz, aby metaforycznie przedstawić kluczowe aspekty narcyzmu jako cechy. Skupiony tylko na swoim wizerunku Narcyz nie dostrzega nikogo poza sobą i lekceważy uczucia oraz potrzeby własne i innych. Tak naprawdę jednak nie widzi i nie rozumie siebie ani swoich potrzeb, chce widzieć tylko swoje odbicie w oczach innych. Skupiony na własnym wizerunku Narcyz odrzuca miłość, samopoznanie, obiektywizm czy zrozumienie otaczającego go świata.

W ciągu ostatniej dekady psycholodzy wyróżnili kilka odmian narcyzmu: narcyzm wielkościowy i wrażliwy, sprawczy i wspólnotowy (Campbell 2020, Sedikides 2021) oraz grupowy (Golec de Zavala i in. 2009, 2019). Teoria narcyzmu grupowego pozwala nam zrozumieć, w jaki sposób dynamika na
rcystycznego antagonizmu może rozgrywać się nie pomiędzy jednostkami, lecz między grupami. Aby zrozumieć różnicę, powinniśmy najpierw przyjrzeć się różnym odmianom narcyzmu indywidualnego.

Indywidualny narcyzm wielkościowy charakteryzuje przesadna pewność siebie i próżność. Ludzie o takim typie osobowości domagają się uznania i podziwu, ponieważ za bezprecedensowe i usprawiedliwiające wszelkie transgresje uważają swoje zdolności i kompetencje w zakresie rozwiązywania problemów lub w zakresie działań prospołecznych. Narcyzm wielkościowy występuje w odmianie sprawczej lub społecznej. Narcyz sprawczy postrzega siebie jako osobę bardziej skuteczną, inteligentną i uzdolnioną niż inni, domaga się ciągłego podziwu dla swojej wiedzy, umiejętności i sukcesów w rozwiązywaniu problemów (tylko ja to potrafię załatwić, wygrać, zorganizować). Narcyz społeczny oczekuje podziwu dla swojej hojności, szczodrości, oddania i działań na rzecz innych (tylko ja jestem tak hojny, dobry, prawy i sprawiedliwy).

Narcystyczna prospołeczność jest jednak fasadowa. Narcyz społeczny wykorzystuje działania dobroczynne tylko jako pretekst, aby domagać się uznania i przywilejów. Jego prospołeczność nie jest celem sama w sobie. Nie jest motywowana chęcią złagodzenia cierpienia innych. Jest strategią zarządzania własnym wizerunkiem. Narcyz społeczny nie praktykuje dobroczynności, gdy nikt nie patrzy (Crocker i Canevello 2018). Nie jest skłonny do poświęceń dla dobra innych, nie mówiąc o poświęceniu dla dobra grupy. Istnieją jednak dowody na to, że indywidualny narcyzm może wiązać się z ostentacyjnym przedkładaniem potrzeb innych nad własne (Bachner-Melman i Oakley 2016). Ta forma altruizmu wiąże się z odmianą indywidualnego narcyzmu znaną jako narcyzm wrażliwy.

Narcyz wrażliwy wykorzystuje osobistą krzywdę, upokorzenie i cierpienie jako pretekst do domagania się podziwu i specjalnego traktowania. W przeciwieństwie do narcyzmu wielkościowego narcyzm wrażliwy jest negatywnie powiązany z poczuciem własnej wartości (Krizan i Herlache 2018), ale pozytywnie z tendencją do postrzegania siebie jako wiecznej ofiary (Kaufman 2020).

Wielkościowa i wrażliwa odmiana narcyzmu pomimo powierzchownych różnic mają jedną zasadniczą cechę wspólną – antagonizm wobec tych, którzy odmawiają uznania wyjątkowości narcyzów. A o to narcyzowie posądzają właściwie wszystkich. Osoby narcystyczne nie ufają innym, podejrzewają ich o wrogość, złośliwe spiskowanie lub oskarżają ich o jawną prowokację, na którą odpowiadają agresją (Krizan i Herlache 2018). Jednak narcystyczny antagonizm i agresja wyrażają się w relacjach międzyludzkich, nie międzygrupowych. Dowody na bezpośredni związek którejkolwiek z odmian indywidualnego narcyzmu z nienawiścią międzygrupową są nieliczne. Istnieje jednak wiele dowodów wskazujących na to, że narcyzm grupowy bezpośrednio wiąże się z wrogością i agresją międzygrupową i powoduje uprzedzenia (Golec de Zavala i in. 2009, 2019).

Narcyzm i nienawiść międzygrupowa

Narcyzm grupowy to przekonanie, że grupa, do której należymy, jest wyjątkowa, lepsza od innych, zasługuje na szczególne uznanie, ale go nie dostaje. Narcyzm grupowy zgodzi się z takimi twierdzeniami, jak: „Nie będę usatysfakcjonowany, dopóki moja grupa nie uzyska szacunku, na jaki zasługuje”, lub: „Inni często nie uznają szczególnej wartości mojej grupy”. Opisuje przekonanie, jakie członkowie grupy mają na jej temat. To przekonanie może być niszowe, właściwe tylko wąskiej podgrupie wewnątrz grupy własnej, ale może być także szeroko podzielane, stanowić nie tylko typowy, ale także oczekiwany sposób myślenia o grupie, definiujący jej tożsamość, stanowiący filtr, za pomocą którego członkowie grupy selekcjonują i interpretują wspólne doświadczenia. Narcyzowie grupowi żądają szczególnego uznania i traktowania nie dla siebie, lecz dla grupy, do której należą i w której wyjątkowość i niezwykłość wierzą. O ile domaganie się uznania dla siebie wydaje się w oczywisty sposób problematyczne (w końcu zgadzamy się raczej, że „narcystyczny” to określenie pejoratywne), o tyle domaganie się uznania dla wyjątkowości grupy już tak oczywiście problematyczne nie jest. Przekonanie o wyjątkowości, niezwykłości i tak naprawdę „lepszości” własnej grupy może stać się dla jej członków ideologią, wyznaniem, truizmem – założeniem, którego zasadności nigdy nie kwestionują.

Narcyzm grupowy, przekonanie, że inni nie podziwiają i nie szanują naszej grupy w wystarczającym stopniu, nie jest zależny od obiektywnej pozycji grupy w międzygrupowej hierarchii. Innymi słowy, nawet członkowie najpotężniejszych i najbardziej uprzywilejowanych grup społecznych mogą uważać, że ich społeczność nie otrzymuje wystarczającego szacunku, jest uciskana, atakowana i nie jest traktowana w sposób, na jaki zasługuje. Narcyz grupowy potrzebuje wyjaśnienia takiego stanu rzeczy, a wyjaśnieniem, które najlepiej pasuje do narcystycznego światopoglądu, jest zazdrość i knowania ze strony innych.

Narcyzm narodowy to przekonanie o wyjątkowości własnego narodu. Sukces ultrakonserwatywnego populizmu można tłumaczyć m.in. tym, że narcyzm narodowy stał się normatywnym przekonaniem o tożsamości narodowej w wielu krajach. Właśnie narcyzm narodowy stał za poparciem dla populistycznych polityków w Polsce, Stanach Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii (Golec de Zavala, Keenan 2020).

Kiedy w roku 2016 badaliśmy związek między amerykańskim narcyzmem grupowym a poparciem dla prezydenta Donalda Trumpa (Federico, Golec de Zavala 2018), przewidywaliśmy, że ta prezydentura uczyni z narcyzmu grupowego główną narrację na temat amerykańskiej tożsamości narodowej. Na podstawie naszych badań przewidywaliśmy, że ta prezydentura będzie wiązała się ze wzrostem polaryzacji społecznej, napięć międzygrupowych, uprzedzeń i przemocy wobec grup stygmatyzowanych. Rzeczywiście, prezydentura Trumpa charakteryzowała się wzmożeniem antyimigranckiej retoryki, seksizmu, homofobii, przestępstw z nienawiści i przemocy politycznej. Amerykański narcyzm grupowy wiązał się z poparciem dla Donalda Trumpa także w wyborach prezydenckich w 2020 roku oraz z uzasadnieniem jego dążeń do utrzymania się przy władzy nawet przy użyciu niedemokratycznych metod. Nic dziwnego, że amerykański narcyzm grupowy miał również związek z poparciem dla ataku zwolenników Trumpa na Kapitol 6 stycznia 2021 roku (Keenan, Golec de Zavala 2021).

Agresywnych awanturników, którzy 6 stycznia 2021 roku szturmowali Kapitol w Waszyngtonie, i przestępców, którzy dokonali zabójstw z nienawiści w El Paso 3 sierpnia 2019 roku, oraz sprawców zabójstw i brutalnych pobić motywowanych nienawiścią podczas wiecu alt-right w Charlottesville 12 sierpnia 2017 roku (Bushman 2018) inspirował grupowy, a nie indywidualny narcyzm. Manifesty odpowiedzialnych za przestępstwa z nienawiści mówią wyraźnie o ich inspiracji retoryką polityczną propagującą narcystyczne poczucie, że reprezentowana przez nich grupa jest wyjątkowa, lecz nieuznawana przez innych (Feinberg i in. 2019). Sprawcy twierdzili, że działają w imieniu grupy, traktując niezaspokojenie jej wielkościowych roszczeń jako wyrządzoną jej krzywdę i niesprawiedliwość. Celem ich ataków stały się osoby reprezentujące grupy, które o tę niesprawiedliwość obwiniali: przeciwnicy polityczni, imigranci, mniejszości, kobiety (BBC News 2018, Beauchamp 2019, Beckett 2019, Brown i in. 2019).

Narcyzm, konserwatyzm polityczny i
uprzedzenia

Teoria narcyzmu grupowego wyjaśnia, że narcystyczna dynamika cechować może nie tylko relacje interpersonalne, ale także międzygrupowe. Narcyzm grupowy nie jest cechą osobowości w taki sam sposób jak narcyzm indywidualny. To przede wszystkim system przekonań na temat własnej grupy i wynikających z nich roszczeniowych postaw. Podobnie jak w przypadku narcystycznego zaburzenia osobowości osoby szczególnie przywiązane do takiej wizji własnej grupy powinny stanowić w populacji zdecydowaną mniejszość. Gdy jednak z narcystyczną wizją narodu zaczyna się utożsamiać większość społeczeństwa, narcyzm narodowy przestaje być aberracją i staje się normą. Dzieje się tak we wszystkich sytuacjach, w których rośnie konserwatyzm polityczny, czyli w momentach realnego lub wyobrażonego zagrożenia (Guerra i in. 2020). Narcyzm narodowy jest aspektem prawicowego konserwatyzmu (Golec de Zavala, Keenan 2020). Właśnie w badaniach nad konserwatyzmem politycznym zbiegają się ustalenia dotyczące związku narcyzmu z nienawiścią międzygrupową.

Kiedy Theodore Adorno i współpracownicy (1950) zaproponowali koncepcję osobowości autorytarnej, skłonnej do politycznego konserwatyzmu i nienawiści międzygrupowej, wspomnieli także o zjawisku narcyzmu grupowego (Adorno 1997, Fromm 1973). Twierdzili, że niektórzy ludzie o niskiej lub podważonej samoocenie utożsamiają się z grupami społecznymi, którym przypisują cechy, do jakich posiadania sami aspirują. Gloryfikując tę grupę, mogą w końcu choć częściowo zaakceptować siebie. Rzeczywiście istnieją dowody łączące narcyzm grupowy z brakiem poczucia własnej wartości (Golec de Zavala i in. 2020). Czy jednak – i jak – narcyzm grupowy wiąże się z narcyzmem indywidualnym?

Istnieją dowody pozwalające łączyć indywidualny narcyzm z konserwatyzmem politycznym, rozumianym jako preferowanie ładu społecznego, silnych przywódców i hierarchicznej organizacji społeczeństw, w których wszyscy, także wszystkie grupy, „znają swoje miejsce”. Narcyzm wielkościowy wiąże się z aspektem politycznego konserwatyzmu zwanym orientacją na dominację społeczną: preferencją dla hierarchicznej organizacji grup (Hodson i in. 2009, Mayer i in. 2020). Łączy się z uprzedzeniami tylko pośrednio, poprzez swój związek z orientacją na dominację społeczną. Zatem narcyz wielkościowy jest uprzedzony, o ile uważa, że niektóre grupy powinny dominować nad innymi (niezależnie od tego, którą grupę sam reprezentuje). To, że narcyzm wielkościowy będzie hołdował takiemu przekonaniu, jest prawdopodobne.

Coraz więcej dowodów wskazuje też na to, że narcyzm wrażliwy wiąże się z innym aspektem politycznego konserwatyzmu – prawicowym autorytaryzmem (Golec de Zavala i in. 2016, 2021, Żemojtel‑ Piotrowska i in. 2020). Prawicowy autorytaryzm to połączenie trzech postaw: autorytarnej uległości, czyli skłonności do posłuszeństwa wobec posługujących się siłą przywódców, konwencjonalizmu, czyli tendencji do bezkrytycznego przestrzegania norm i konwencji społecznych, oraz autorytarnej agresji, czyli wrogości wobec dysydentów, osób łamiących konwencje i wszystkich, którzy myślą inaczej niż większość. Prawicowy autorytaryzm jest mocno powiązany z uprzedzeniami. O ile narcyz wrażliwy wierzy, że świat jest niebezpiecznym miejscem, w którym chronić go mogą tylko silni przywódcy i przestrzeganie zasad, o tyle będzie żywił uprzedzenia. To, że będzie hołdował takim przekonaniom, jest prawdopodobne.

Zgodnie z zaproponowanym przez psychologów politycznych modelem dualistycznego procesu ideologii politycznej i uprzedzeń orientacja na dominację społeczną i prawicowy autorytaryzm są aspektami konserwatyzmu politycznego. Model ten zakłada, że postawy ideologiczne składające się na polityczny konserwatyzm (prawicowy autorytaryzm i orientację na dominację społeczną) pozostają bezpośrednim źródłem uprzedzeń, same zaś są ugruntowane w różnych światopoglądach (przekonaniu, że świat to, odpowiednio, niebezpieczne miejsce lub dżungla, w której bezwzględna rywalizacja jest jedynym sposobem na przetrwanie) oraz motywacjach (odpowiednio, dążenie do redukcji niepewności poznawczej i dążenie do dominacji; Duckitt, Sibley 2010). Najnowsze badania rozszerzają ten model, wskazując na to, że indywidualny narcyzm jest powiązany z konserwatyzmem politycznym, chociaż różne odmiany narcyzmu łączą się z różnymi aspektami konserwatyzmu politycznego.

Najnowsze badania (Golec de Zavala i in. 2021) wskazują również na to, że dualistyczny model konserwatyzmu politycznego i uprzedzeń powinien zostać poszerzony i uwzględnić trzeci system przekonań – narcyzm grupowy. Wiąże się on z prawicowym autorytaryzmem oraz orientacją na dominację społeczną i niezależnie od nich przewiduje uprzedzenia. Łączy się również z wielkościową i wrażliwą odmianą narcyzmu indywidualnego. Nie jest to związek silny, ale także nie jest to związek przypadkowy. O ile narcyz wielkościowy i wrażliwy uważają, że grupa, do której należą, zasługuje na specjalne traktowanie, będą hołdować uprzedzeniom. To, że narcyz wielkościowy i wrażliwy będą hołdować narcyzmowi grupowemu, jest prawdopodobne.

Zatem narcyzm indywidualny, niezależnie od odmiany, wiąże się z jakimś aspektem konserwatyzmu politycznego i tylko poprzez ten związek łączy się także z uprzedzeniami i nienawiścią międzygrupową. Można się spodziewać, że rosnąca popularność konserwatyzmu politycznego angażuje narcyzów w życie polityczne, a ich zaangażowanie prowadzi do eskalacji uprzedzeń i nienawiści międzygrupowej. Taka konkluzja jest zgodna z wynikami szeroko zakrojonych badań nad psychologicznymi uwarunkowaniami poparcia dla przemocy politycznej i terroryzmu. Badania te wskazują, że ekstremistów politycznych, którzy popełniają zbrodnie nienawiści, wcale nie łączy osobowościowy profil, zaburzenie czy cechy osobowości, które predysponują ich do przemocy politycznej. Nienawiść międzygrupowa i poparcie dla przemocy politycznej wiążą się raczej z ich przekonaniami na temat grup, które reprezentują, na temat całego systemu społecznego i jego sprawiedliwości oraz z emocjami, które się z tymi przekonaniami wiążą (Kruglanski i in. 2019).

Czy nienawiść międzygrupową można ograniczać?

Badania psychologiczne wskazują jednoznacznie, że nienawiści międzygrupowej należy przede wszystkim nie siać, ponieważ raz zasianą trudno jest potem kontrolować i wyplenić. Jak można próbować ją ograniczać, wykorzystując to, co właśnie przedstawiliśmy na temat jej powiązania z narcyzmem? Pewnego wglądu dostarczają tu badania nad związkiem narcyzmu grupowego i uprzedzeń, które pokazują, że związek ten osłabia pozytywne nakładanie się narcyzmu grupowego i prostej satysfakcji i dumy z bycia członkiem wartościowej grupy (Golec de Zavala i in. 2019, Golec de Zavala, Lantos 2020). W kontekście grupy narodowej taki sentyment określa się mianem patriotyzmu. Ten konstrukt odnosi się do zadowolenia z tożsamości narodowej, które jakościowo różni się od gloryfikacji narodowych symboli i autorytetów, dążenia do międzynarodowej dominacji czy do uznania wyjątkowości własnej grupy narodowej.

Patriotyzm i satysfakcja grupowa odzwierciedlają pozytywne ugruntowanie w społeczności. Takie poczucie pozytywnego, wartościowego społecznego zakorzenienia to zasób psychologiczny, związany z pozytywną samooceną oraz dobrostanem i zdrowiem psychicznym (Cruwys i in. 2014, Golec de Zavala i in. 2020). Patriotyzm wiąże się z lojalnością wobec własnej grupy i solidarnoś
cią z innymi jej członkami w potrzebie (Federico i in. 2020). Wiąże się też pozytywnie z tolerancją, inkluzywnością w kwestii imigrantów i uchodźców (Golec de Zavala i in. 2020) oraz wspieraniem emancypacji grup mniejszościowanych i dyskryminowanych (Golec de Zavala, Bierwiaczonek 2020), natomiast nie wiąże się z uprzedzeniami i nienawiścią międzygrupową (Golec de Zavala i in. 2013).

Narcyzm narodowy i patriotyzm łączą się ze sobą pozytywnie, ale mają przeciwstawne powiązania z narcyzmem indywidualnym i uprzedzeniami. Patriotyzm wiąże się z narcyzmem indywidualnym negatywnie. A zatem im większy patriotyzm, tym mniejszy narcyzm. Im więcej patriotyzmu, tym mniejsza szansa na realizowanie się narcystycznego antagonizmu w polityce i postawach międzygrupowych. Dzięki pozytywnej relacji z patriotyzmem związek narcyzmu grupowego z indywidualnym jest słabszy, podobnie jak związek narcyzmu grupowego z uprzedzeniami. Innymi słowy, im więcej jest patriotyzmu niż narcyzmu w naszych pozytywnych uczuciach wobec własnego narodu, tym mniej te uczucia wiązać się będą zarówno z nienawiścią międzygrupową, jak i z przekonaniem o własnej, nieuznanej przez innych wyjątkowości.

Badania pokazują także, że im bardziej narcyzm grupowy jest dla danej społeczności normą, im wyraźniej grupa głosi swoją nieuznawaną wielkość, tym bardziej jej członkowie nienawidzą innych i wierzą, że sami nie otrzymują uznania, na które zasługują. Zatem narcyzm grupowy sprzyja rozwojowi i wyrażaniu narcyzmu wrażliwego. Odwrotnie dzieje się, gdy skupiamy się jedynie na satysfakcji z przynależności do takiej grupy, bez żądania dla niej uprzywilejowanego traktowania lub specjalnego uznania. Pozytywne poczucie przynależności do wartościowej społeczności łagodzi wrażliwy narcyzm i zwiększa poczucie własnej wartości. Praktykowanie patriotyzmu i satysfakcji grupowej ogranicza negatywny wpływ narcyzmu grupowego na niekorzystne cechy osobowości członków grupy. Ale najpierw muszą oni odróżnić i oddzielić patriotyzm od narodowego narcyzmu oraz uznać praktykowanie patriotyzmu, a nie narcyzmu narodowego za uzasadnione, normatywne i pożądane.

Bibliografia

Adorno, T. (1997). Collected Writings in 20 Volumes [Gesammelte Schriften
in Zwanzig Bänden], vol. 8–9. Berlin: Suhrkamp/Insel.

Adorno, T., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D., Sanford, R. (1950). The
Authoritarian Personality, New York, NY: Norton.

Ayhan, V. (2018). Is Erdogan mentally stable?, Politurco.com, 12.06.2018,
https://www.politurco.com/erdogan-is-mentally-stable.html
(dostęp: 27.07.2021).

Bachner-Melman, R., Oakley, B. A. (2016). Giving ‘till it hurts’: eating
disorders and pathological altruism. W: Latzer, Y., Stein, D., (red.).
Bio-Psycho-Social Contributions to Understanding Eating Disorders,
New York, NY: Springer, s. 91–103.

BBC News (2018). Elliot Rodger: How misogynist killer became ‘incel
hero’, www.bbc.com/news/world-us-canada-43892189 (dostęp:
27.07.2021).

Beauchamp, Z. (2019). The El Paso shooting isn’t an anomaly. It’s American
history repeating itself, www.vox.com/policy-and-politics/
2019/8/6/20754828/el-paso-shooting-white-supremacy-rise
(dostęp: 27.07.2021).

Beauchamp, Z. (2019). Our incel problem, www.vox.com/the-highlight/
2019/4/16/18287446/incel-definition-reddit (dostęp: 27.07.2021).

Beckett, L. (2019). More than 175 killed worldwide in last eight years
in white nationalist-linked attacks, https://www.theguardian.
com/us-news/2019/aug/04/mass-shootings-white-nationalismlinked-
attacks-worldwide (dostęp: 27.07.2021).

Brown, J., Park, C., Effron, L. (2019). Former ‘incel’ on the violent misogyny
that has broken out of the community: ‘It’s not OK to get sucked
into this negative mindset’, https://abcnews.go.com/US/incelviolent-
misogyny-broken-community-sucked-negative-mindset/
story?id=64957014 (dostęp: 27.07.2021).

Bruszt, L. (2020). Victor Organ Hungary’s disease dictator, 23.04.2020,
https://balkaninsight.com/2020/04/23/viktor-orban-hungarysdisease-
dictator/ (dostęp: 27.07.2021).

Bushman, B. J. (2018). Narcissism, fame seeking, and mass shootings,
American Behavioral Scientist, 62, s. 229–241, https://doi:10.1177/
0002764217739660 (dostęp: 27.07.2021).

Campbell, K. (2020). The New Science of Narcissism, Sounds True.

Cruwys, T., Haslam, S. A., Dingle, G. A., Haslam, C., Jetten, J. (2014).
Depression and social identity: An integrative review. Personality
and Social Psychology Review, 18, s. 215–238, https://doi.org/
10.1177/1088868314523839 (dostęp: 27.07.2021).

Duckitt, J., Sibley, C. G. (2010). Personality, ideology, prejudice, and politics:
A dual-process motivational model, Journal of Personality,
78, s. 1861–1894, https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.2010.00672.x
(dostęp: 27.07.2021).

Federico, C. M., Golec de Zavala, A. (2018). Collective narcissism and the
2016 United States Presidential Vote, „Public Opinion Quarterly”,
82, s. 110–121.

Federico, C. M., Golec de Zavala, A., Baran, T. (2020). Collective Narcissism,
In Group Satisfaction, and Solidarity in the Face of COVID-19,
„Social Psychology and Personality Science”, 12, s. 1071–1081,
https://doi.org/10.1177%2F1948550620963655 (dostęp: 27.07.2021).

Fromm, E. (1973). The anatomy of human destructiveness, New York, NY:
Holt, Rinehart & Winston.

Crocker, J., Canevello, A. (2018). From egosystem to ecosystem: motivations
of the self in a social world, „Advances in Motivation Science”,
5, s. 41–86, https://doi.org/10.1016/bs.adms.2018.01.003
(dostęp: 27.07.2021).

Cragun, O. R., Olsen, K. J., Wright, P. M. (2020). Making CEO Narcissism
Research Great: A Review and Meta-Analysis of CEO Narcissism,
„Journal of Management”, 46, s. 908–936, https://doi:10.1177/
0149206319892678 (dostęp: 27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Bierwiaczonek, K. (2021). Male, religious and national
narcissism predicts sexism in Poland, „Sex Roles”, 84, s. 680–700,
https://doi.org/10.1007/s11199-020-01193-3 (dostęp: 27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Bierwiaczonek, K., Baran, T., Keenan, O., Hase, A.
(2020). The COVID-19 Pandemic, Authoritarianism and Rejection of
Sexual Dissenters in Poland, „Psychology of Sexual Orientation
and Diversity”, http://dx.doi.org/10.1037/sgd0000446 (dostęp:
27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Cichocka, A., Eidelson, R., Jayawickreme, N. (2009).
Collective narcissism and its social consequences, „Journal of Personality
and Social Psychology”, 97, s. 1074–1096, https://doi.org/
10.1037/a0016904 (dostęp: 27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Federico, C. M., Sedikides, C., Guerra, R., Lantos, D.,
Mroziński, B., Cypryańska, M., Baran, T. (2020). Low self-esteem
predicts out-group derogation via collective narcissism, but this relationship
is obscured by in-group satisfaction, „Journal of Personality
and Social Psychology”, 119, s. 741–764, http://dx.doi.org/
10.1037/pspp0000260 (dostęp: 27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Peker, M., Guerra, R., Baran, T. (2016). Collective
narcissism predicts hypersensitivity to in-group insult and direct
and indirect retaliatory intergroup hostility, „European Journal
of Personality”, 30, s. 532–551, https://doi:10.1002/per.2067
(dostęp: 27.07.2021).

Golec de Zavala, A., Sedikides, C., Sawicki, A., Guerra, R., Ciesielski, P.,
Baran, T. (2021). Does Narcissism Predict Prejudice? On the Relevance
of National Collective Narcissism, manuscript in preparation.

Grapsas, S., Brummelman, E., Back, M. D., Denissen, J. J. (2020). The
“Why” and “How” of Narcissi
sm: A Process Model of Narcissistic Status
Pursuit, „Perspectives on Psychological Science”, 15, s. 150–172,
https://doi:10.1177/1745691619873350 (dostęp: 27.07.2021).

Grijalva, E., Harms, P. D., Newman, D. A., Gaddis, B. H., Fraley, R. C.
(2015). Narcissism and leadership: A meta-analytic review of linear
and nonlinear relationships, „Personnel Psychology”, 68, s. 1–47,
https://doi.org/10.1111/peps.12072 (dostęp: 27.07.2021).

Hodson, G., Dhont, K. (2015). The person-based nature of prejudice: Individual
difference predictors of intergroup negativity, „European Review
of Social Psychology”, 26, s. 1–42, https://doi.org/10.1080/
10463283.2015.1070018 (dostęp: 27.07.2021).

Hodson, G., Hogg, S. M., MacInnis, C. C. (2009). The role of “dark personalities”
(Narcissism, Machiavellianism, psychopathy), Big Five
personality factors, and ideology in explaining prejudice, „Journal
of Research in Personality”, 43, s. 686–690, https://doi.
org/10.1016/j.jrp.2009.02.005 (dostęp: 27.07.2021).

Hughes, I. (2018). Disordered Minds: How Dangerous Personalities Are
Destroying Democracy, Winchester, UK: Zero Books.
Kaufmann, S. (2020). Unraveling the mindset of victimhood, „Scientific
American”, 19.07.2020, https://www.scientificamerican.
com/article/unraveling-the-mindset-of-victimhood/ (dostęp:
27.07.2021).

Keenan, O., Golec de Zavala, A. (2021, in press). Collective Narcissism
and Weakening of American Democracy, „Analyses of Social Issues
and Public Policy”, https://doi.org/10.31219/osf.io/938vy
(dostęp: 27.07.2021).

Krizan, Z., Herlache, A. D. (2018). The narcissism spectrum model:
A synthetic view of narcissistic personality, „Personality
and Social Psychology Review”, 22, s. 3–31, https://doi:10.1177/
1088868316685018 (dostęp: 27.07.2021).

Kruglanski, A., Bélanger, J., Gunaratna, R. (2019). Three Pillars of Political
Radicalization, Oxford University Press.

Łobaczewski, A. (2006). Political Ponerology: A Science on the Nature of
Evil Adjusted for Political Purposes, Grande Prairie: Red Pill Press.
Matczak, M. (2019). Nienawiść a rządy narcyzów, 24.09.2019, https://

marcinmatczak.pl/2019/09/24/nienawisc-a-rzady-narcyzow/
(dostęp: 27.07.2021).

Mayer, S. J., Berning, C. C., Johann, D. (2020). The two dimensions of
narcissistic personality and support for the radical right: The role
of right-wing authoritarianism, social dominance orientation and
anti-immigrant sentiment, „European Journal of Personality”, 34,
s. 60–76, https://doi.org/10.1002/per.2228 (dostęp: 27.07.2021).

Paulhus, D. L., Williams, K. M. (2002). The Dark Triad of personality:
Narcissism, Machiavellianism, and Psychopathy, „Journal of Research
in Personality”, 36, s. 556–563, https://doi:10.1016/S0092-
6566(02)00505-6 (dostęp: 27.07.2021).

Żemojtel-Piotrowska, M., Sawicki, A., Jonason, P. K. (2020). Dark
personality traits, political values, and prejudice: Testing a dual
process model of prejudice towards refugees, „Personality and Individual
Differences”, 166, s. 110–168, https://doi.org/10.1016/j.
paid.2020.110168 (dostęp: 27.07.2021).